İSİMLER (ADLAR)
Evrendeki bütün canlı ve cansız maddeleri; duygu ve düşüncelerimiz gibi kavramları anlatmaya yarayan sözcüklere isim ya da ad denir.
1.İSİM ÇEŞİTLERİ
a. ANLAMLARINA GÖRE
(1)Varlıklara Verilişlerine Göre
(a) Özel Adlar
Evrendeki bir tek varlığı gösteren, her yönüyle bir benzeri daha bulunmayan varlıkları anlatan adlara özel adlar denir.
(b) Cins Adlar
Aynı türden varlıkların tümünü birden gösteren adlardır.
*Bir tür adı genel anlamda kullanıldığında türü oluşturan varlıkların tamamını anlatır.
Balık suda yaşar. (Tüm balıkları gösterir.)
Kitap en yakın arkadaştır. (Tüm kitapları gösterir.)
*Bir tür adı, bazen o türün yalnızca bir veya birkaçını gösterir.
Kuş durmadan çırpınıyordu. (Bir tek kuşu gösterir.)
Kitap, Kurtuluş Savaşı yıllarını konu ediyordu. (Bir tek kitabı gösterir.)
*”Dünya, güneş, ay” sözcükleri gökbilim terimi olarak kullanılırsa özel ad anlamı kazanır.
Dünya, Güneş’ in uydusudur; Ay’ da Dünya’ nın. ( Özel ad )
Pencereden içeri güneş girdi. ( Tür adı )
(2) Varlıkların Oluşlarına Göre
(a) Somut Adlar
Beş duyu organından en az biriyle algılanabilen varlık, nesne, ve kavramları göstermeye yarayan adlardır.
(b) Soyut Adlar
Duyu organları yoluyla algılanamayan; fakat zihinde var olan kavramları göstermeye yarayan adlardır.
(c) İş ve Eylem Adları
Bir eylemden mastar ekiyle (-ma, -me, -mak, -mek; -ış, -iş, -uş, -üş) ekleriyle türetilen ve eylem anlamlarınıkoruyan adlardır. Bu adlara “isimfiil ve adeylem” de denir.
(3) Varlıkların Sayılarına Göre
(a) Tekil Adlar
Çoğul eki almamış, aynı türden bir tek varlığı gösteren adlardır.
(b)Çoğul Adlar
Aynı türden birçok varlığı gösteren adlardır. Adlar “ –ler, -lar” çoğul ekiyle çoğullanabilir.
(b)Topluluk Adları
Biçimce tekil oldukları halde anlamca çoğul olan adlardır.
Uyarı: Topluluk Adları da cins adları gibi çoğullanabilir.
* Kimi kullanımlarda yer ve bina adları ad aktarması yoluyla topluluk adı anlamı kazanır. Bunlar topluluk adı olmayıp, ad aktarması yoluyla topluluk adı anlamı kazanan adlar olarak anılır.
Örnek: Okul, yarın konsere gidecek.
Meclis, gelecek hafta toplanıyor.
b. YAPILARINA GÖRE ADLAR
(1) Basit İsim
Yapım eki almamış, kök halindeki isimlere basit isimler denir.
*Basit isimler genellikle tek hecelidirler. ( kuş, dal, at, süt)
* İki heceli basit isimlerin sayısı da çoktur.
* Üç heceli basit isimler azdır.( kurbağa, kelebek, tencere)
(2) Türemiş İsim
İsim veya fiil kök ve gövdelerine tapım eki getirilerek meydana getirilen isimlerdir.
(a) İsimden Türemiş İsimler
İsim kök ya da gövdelerine yapım eki getirilmesiyle türetilir.
Çocuk-luk öğren-ci
İsim kökü Yapım eki fiil kökü Yapım eki
(b) Sıfattan Türemiş İsimler
Sıfat kök veya gövdelerine –lik ekinin getirilmesiyle sıfattan türemiş isim yapılır.
(c) Fiilden Türemiş İsimler
Fiil kök veya gövdelerine yapım eki getirilerek türetilir.
(d) Yansımadan Türemiş İsimler
Tabiattaki sesleri yansılama yoluyla meydana gelmiş isimlerdir. Yansıma köklerine –(i)l ya da –(ı)r eklerinden biri, ardından da –tı, -ti eklerinin getirilmesiyle yapılır.
(3) Birleşik İsim
İki veya daha fazla kelimenin yeni anlam verecek biçimde bir araya gelerek, birleşip kaynaşmasından meydana gelen isimlere denir.
Örnek: Ayakkabı, gecekondu, babaanne
Birleşik isimler ayrı yazılırlarsa kelimeler kendi anlamlarını ifade eder.
2. İSMİN HALLERİ
a. Yalın Hali
İsmin ek almamış halidir.
b. –i hali
Belirtme hali olarakta bilinir. Belirtme haline ile çekime giren isimler, cümle içinde belirtili nesne görevi üstlenirler.
c. –e hali
Adlara getirildiğinde, eylemin yöneldiği yeri ya da kişiyi gösterir.
d. –de hali
Adlara –de ( -da, -te, -ta ) eki getirilir. Eylemin gerçekleştiği yeri gösterir.
e. –den hali
Adlara –den ( -dan, -ten, -tan ) eki getirilir. Bu eki alan adlar, eylemin çıktığı, uzaklaştığı yeri ya da kişiyi gösterir.
Uyarı: İsim hal ekleri her zaman hal eki değildir. Bunların yapım eki olma özellikleri de vardır.
|
Yapım eki görevindeki hal ekleri
|
*say-ı
*sür-e
*göz-de
*su-dan
3. İSİM TAMLAMALARI
Bir ismin bir veya birden fazla isimle tamamlanmasından meydana gelen ad takımlarıdır.
İsim tamlamalarından birincisi tamlayan, ikincisi tamlanandır.
Çocuk odası Çelik tencere
Tamlayan tamlanan tamlayan tamlanan
İsim tamlamaları dörde ayrılır.
a. Belirtili İsim Tamlaması
Bir varlığın kime veya neye ait olduğunu bildiren tamlamalardır. Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan ek alır. Tamlayan görevindeki isim –in (-ın, -un, -ün), tamlanan görevindeki isim –i (-ı, -u, -ü) ekini alır.
*Kimi belirtili ad tamlamalarında tamlayanla tamlanan arasına bir sözcük ya da sözcükler girer.
*Kimi devrik cümlelerde tamlayanla tamlanan yer değiştirebilir.
*Bir belirtili isim tamlaması başka bir adı niteleyecek şekilde kullanılıyorsa, bir sıfat tamlamasının tamlayanı olur.
b. Belirtisiz İsim Tamlaması
Çoğunlukla bir varlığın cinsini belirleyen tamlama çeşididir. Belirtisiz isim tamlamasında tamlayan ek almaz, tamlanan (-i) ekini alır.
c. Takısız İsim Tamlaması
Tamlayanın, tamlananın neyden yapıldığını gösterdiği isim tamlamalarına takısız isim tamlaması denir.
Bu tamlamalarda tamlayan ve tamlanan ek almaz
*Takısız isim tamlamasıyla sıfat tamlamalarından bazıları birbirine benzemektedir.
*Takısız isim tamlaması, -lı, -li, eklerini alarak bir adın sıfatı görevini üstlenebilir.
d. Zincirleme İsim Tamlaması
İki ya da daha çok ad tamlamasının iç içe kullanılmasıyla yapılan bir tamlama çeşididir.
İki belirtili isim tamlamasının iç içe kullanılması yoluyla oluşturulabilirler.
Bir belirtili bir belirtisiz ad tamlamasının iç içe kullanılmasıyla oluşturulabilirler.
Bir belirtili, bir takısız ad tamlamasının iç içe kullanılmasıyla oluşturulabilirler.
Bir takısız, bir belirtisiz ad tamlamasının iç içe kullanılmasıyla oluşturulabilirler.
4. İSİMLERDE KÜÇÜLTME
Adlar “-cik, -ce, -cek, -cağız” gibi ekler alarak aşağıdaki anlamları kazanırlar.
* “-cik” eki getirildiği ada küçültme, küçümseme, acıma ve sevgi anlamları katar.
>Karşıdan bir tepecik göründü. (küçültme anlamı)
>Soru kitapçıkları dağıtıldı. (küçültme anlamı)
>Kedicik bütün gece dışarıda kalmış. (acıma)
*”-ce” eki getirildiği ada, görelik, karşılaştırma, abartma, uygun, yakışır anlamları katar.
>Gönlümce bir tatil yaptım. (görelik)
>O bizden akılca üstün biriydi. (karşılaştırma)
>Aylarca bekledim yollarını. (abartma)
>Ekmeğimizi kardeşçe paylaştık. (uygun, yakışır olma)
*”-ciğim” eki getirildiği ada acıma anlamı katar.
>Adamcağız aylardır işsiz geziyor.
>Yavrucak ateşler içinde yanıyor.
|
